Periods Painને કઈ રીતે મટાડવું?

આયુર્વેદ – ભારતીય સંસ્કૃતિનું આરોગ્ય વિજ્ઞાન

આયુર્વેદ આપણા દેશનું અતિપ્રાચીન અને વૈજ્ઞાનિક આરોગ્ય શાસ્ત્ર છે. હજારો વર્ષોથી આયુર્વેદે માનવ જીવનના દરેક પાસાને સ્પર્શ્યો છે—શારીરિક, માનસિક અને માનવીય. ખાસ કરીને સ્ત્રી આરોગ્ય માટે આયુર્વેદમાં જે સમજ, સંવેદના અને ઉપચાર છે, એ આજના આધુનિક યુગમાં પણ એટલા જ અગત્યના છે. જલસો પોડકાસ્ટના ખાસ એપિસોડમાં, અમદાવાદના જાણીતા આયુર્વેદિક ડૉક્ટર લિમેશ ખત્રી સાથે થયેલી વાતચીતમાં સ્ત્રી આરોગ્યના અનેક મુદ્દાઓ, સમસ્યાઓ અને આયુર્વેદિક ઉપચારની વિસ્તૃત ચર્ચા કરવામાં આવી.

સ્ત્રી આરોગ્ય અને આયુર્વેદ: મૂળભૂત સમજ

ડૉ. લિમેશ ખત્રી જણાવે છે કે સ્ત્રીનું શરીર કુદરતી રીતે જ વિશિષ્ટ છે. બાળપણથી લઈને વૃદ્ધાવસ્થા સુધી, સ્ત્રીના શરીરમાં અનેક પ્રકારના હોર્મોનલ ફેરફાર થાય છે—menarche (માસિક ધર્મની શરૂઆત), માસિક ચક્ર, ગર્ભાવસ્થા, પ્રસૂતિ, અને પછી menopause (માસિક બંધ થવું). દરેક તબક્કે અલગ-અલગ પ્રકારની આરોગ્ય સમસ્યાઓ આવે છે. આયુર્વેદમાં સ્ત્રી આરોગ્ય માટે ‘સ્ત્રીરોગવિજ્ઞાન’ નામે વિશિષ્ટ શાખા છે, જેમાં સ્ત્રીના જીવનના દરેક તબક્કાની વૈજ્ઞાનિક સમજ અને ઉપચાર છે.

PCOD/PCOS: આજના યુગની સૌથી સામાન્ય સમસ્યા

આજના યુગમાં, ખાસ કરીને યુવાન મહિલાઓમાં, PCOD (Polycystic Ovarian Disease) અને PCOS (Polycystic Ovarian Syndrome) એક સામાન્ય પણ ગંભીર સમસ્યા બની છે. ડૉ. લિમેશ ખત્રી જણાવે છે કે PCOD/PCOS એ ovaryમાં નાના-નાના સિસ્ટ્સ (ગાંઠો) થવાની સ્થિતિ છે, જેના કારણે periods અનિયમિત થાય છે, વજન વધે છે, ચહેરા પર વાળ આવે છે, અને ક્યારેક ગર્ભધારણમાં પણ મુશ્કેલી આવે છે. આ સમસ્યાનું મુખ્ય કારણ છે—અનિયમિત જીવનશૈલી, ખોટું ખોરાક, તણાવ, અને હોર્મોનલ અસંતુલન.

આયુર્વેદમાં PCOD/PCOS માટે ઉપચાર

આયુર્વેદિક દૃષ્ટિએ, PCOD/PCOS એ ‘કફ-વાત’ અને ‘આમ’ (ટોક્સિન)ના અસંતુલનથી થાય છે. ઉપચાર માટે સૌથી પહેલા શરીરમાંથી આમ દૂર કરવું જરૂરી છે. ડૉ. ખત્રી કહે છે કે પંચકર્મ (ડિટોક્સિફિકેશન), ખાસ કરીને વમન, વસ્તિ, અને ઉદ્વર્તન જેવા ઉપચારોથી શરીરમાંથી દુષિત દ્રવ્યો દૂર થાય છે. સાથે સાથે આયુર્વેદિક દવાઓ—જેમ કે કનકાસવ, પુનર્નવાસવ, શતાવરી, અશ્વગંધા, લોહબસ્મી, કુમારી આસવ વગેરે—શરીરમાં હોર્મોનલ સંતુલન લાવે છે. જીવનશૈલીમાં નિયમિત વ્યાયામ, યોગ, પ્રાણાયામ, અને તણાવથી દૂર રહેવું પણ જરૂરી છે. ખોરાકમાં ઓઇલી, ફાસ્ટફૂડ, excessively packaged food ટાળવું, અને તાજું, હળવું, સાત્વિક આહાર લેવું—આયુર્વેદનું મુખ્ય સૂત્ર છે.

Periods (માસિક ધર્મ) અને તેની અનિયમિતતા

માસિક ધર્મ સ્ત્રી આરોગ્ય માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. આજના સમયમાં, ઘણી યુવતીઓમાં periods અનિયમિત રહે છે, અતિશય દુખાવો થાય છે, અથવા periods બહુ ઓછા/વધારે દિવસ ચાલે છે. ડૉ. ખત્રી કહે છે કે, આયુર્વેદમાં periods અનિયમિતતા માટે મુખ્ય કારણ ‘વાત-પિત્ત’નું અસંતુલન છે. ખાસ કરીને emotional stress, junk food, sitting lifestyle, અને hormonal changes એ મુખ્ય કારણ છે.

આયુર્વેદિક ઉપચાર: અનિયમિત periods અને period pain

આયુર્વેદમાં periods નિયમિત કરવા માટે ખાસ ઉપાય છે—શતાવરી, અશ્વગંધા, લોહબસ્મી, કુમારી આસવ, અને dashmoolarishta જેવી દવાઓ. સાથે સાથે, પંચકર્મ, યોગાસન (જેમ કે ભુજંગાસન, સુપ્ત બદ્ધકોણાસન), અને પ્રાણાયામ (અનુલોમ વિલોમ, ભ્રામરી) ખૂબ અસરકારક છે. ડૉ. ખત્રી જણાવે છે કે periods દરમિયાન વધારે rest, હળવું ખોરાક, અને તણાવથી દૂર રહેવું જોઈએ. અતિશય period pain માટે આયુર્વેદિક તેલથી પેટ પર હળવો મસાજ, હળવું ગરમ પાણી પીવું, અને હળવી વાપરેલી હળદરવાળી દૂધ પણ લાભદાયી છે.

Menarche (માસિક ધર્મની શરૂઆત) અને કિશોરીઓનું આરોગ્ય

માસિક ધર્મની શરૂઆત (menarche) એ દરેક યુવતી માટે મહત્વપૂર્ણ તબક્કો છે. આ સમયે શરીરમાં હોર્મોનલ ફેરફાર થાય છે, જેનાથી ક્યારેક anxiety, mood swings, અને શારીરિક તકલીફો થાય છે. આ સમયે માતા-પિતા અને પરિવારજનોએ સમજીને, પ્રેમપૂર્વક સમજાવવું અને યોગ્ય આરોગ્યની માહિતી આપવી ખૂબ જરૂરી છે. આયુર્વેદમાં કિશોરીઓ માટે પોષણયુક્ત આહાર, દૂધ, બદામ, ફળ, લીલા શાકભાજી, અને iron-rich ખોરાકની સલાહ આપવામાં આવે છે.

મેનોપોઝ: સ્ત્રી જીવનનો નવો તબક્કો

Menopause એટલે periodsનું બંધ થવું—આમ તો કુદરતી પ્રક્રિયા છે, પણ ઘણીવાર women માટે physically અને emotionally challenging હોય છે. Menopause દરમિયાન હોર્મોનલ ફેરફારથી hot flashes, mood swings, anxiety, osteoporosis (હાડકાંની નબળાઈ), અને ક્યારેક depression પણ થાય છે. આયુર્વેદમાં menopause માટે શતાવરી, અશ્વગંધા, યશાદ ભસ્મ, dashmoolarishta, અને બ્રાહ્મી જેવી દવાઓ લાભદાયી છે. સાથે સાથે, યોગ, પ્રાણાયામ, અને ધ્યાન (meditation) પણ mental balance માટે ખૂબ જરૂરી છે.

ખોરાક અને આયુર્વેદ: શું ખાવું, શું ટાળવું?

ડૉ. લિમેશ ખત્રી પોડકાસ્ટમાં સ્પષ્ટ કહે છે કે સ્ત્રી આરોગ્ય માટે ખોરાક સૌથી મોટું રોલ ભજવે છે. Junk food, excessively packaged food, cola, bakery, oily, spicy, અને overly cold food ટાળવું જોઈએ. તાજું, હળવું, સાત્વિક, seasonal fruits, whole grains, pulses, દહીં, છાશ, અને plenty of water—આયુર્વેદ મુજબ સ્ત્રીઓ માટે શ્રેષ્ઠ છે. ઉનાળામાં દહીં-છાશ વિશે પણ ચર્ચા થઈ—ડૉ. ખત્રી કહે છે કે દહીં-છાશ moderate amountમાં, preferably lunch timeમાં લેવાય તો લાભદાયી છે, પણ excessively cool products ટાળવું જોઈએ.

ગર્ભવિજ્ઞાન અને ગર્ભસંસ્કાર

આયુર્વેદમાં ગર્ભવિજ્ઞાન અને ગર્ભસંસ્કારને ખૂબ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. ગર્ભધારણ પહેલા અને દરમિયાન, સ્ત્રીના શરીર અને મનની પૂરી તૈયારી કરવી જોઈએ. આયુર્વેદમાં pre-conception detoxification, proper nutrition, mental peace, અને positive environment—આ બધું મહત્વનું છે. ગર્ભસંસ્કાર માટે આયુર્વેદિક દવાઓ, યોગ, સંસ્કૃત શ્લોક, અને સાત્વિક જીવનશૈલીની સલાહ આપવામાં આવે છે. આથી, IVF જેવી costly અને invasive પદ્ધતિઓની જરૂરિયાત ઘણીવાર ટળી શકે છે.

ડાયાબિટીસ, આરથ્રાઇટિસ અને અન્ય સ્ત્રીરોગો

પોડકાસ્ટમાં ડૉ. ખત્રીએ ડાયાબિટીસ, આરથ્રાઇટિસ, endometriosis, uterine fibroids જેવી સમસ્યાઓ માટે પણ આયુર્વેદિક ઉપચારની ચર્ચા કરી. આયુર્વેદમાં ડાયાબિટીસ માટે bitter gourd (કરેલા), methi, gudmar, jambubeej, અને ayurvedic medicines prescribed by vaidya ખૂબ અસરકારક છે. આરથ્રાઇટિસ માટે દશમૂલારીષ્ઠ, શાલ્લાકી, ગુગળ, અને પંચકર્મ (vasti, abhyanga) ખૂબ ઉપયોગી છે.

સ્ત્રી આરોગ્યમાં પરિવાર અને સમાજની ભૂમિકા

સ્ત્રી આરોગ્ય માત્ર વ્યક્તિગત નથી, પણ પરિવારમાં દરેક સભ્યની જવાબદારી છે. periods, menopause, pregnancy—દરેક તબક્કે પરિવારજનોએ સમજ, પ્રેમ અને સહયોગ આપવો જોઈએ. પોડકાસ્ટમાં ખાસ ઉલ્લેખ થયો કે, દરેક પુરુષે પણ સ્ત્રી આરોગ્યની સમજ રાખવી જોઈએ, જેથી stereotypes, taboos અને myths દૂર થાય. સ્ત્રી આરોગ્યનું સાચું જ્ઞાન અને આયુર્વેદિક ઉપચાર દરેક ઘરમાં પહોંચે, એ જ આજની સૌથી મોટી જરૂરિયાત છે.

આયુર્વેદ – prevention અને cure બંને

આયુર્વેદ માત્ર રોગના ઉપચાર પૂરતું નથી, પણ prevention (રોકથામ) માટે પણ equally મહત્વપૂર્ણ છે. નિયમિત આયુર્વેદિક આહાર, યોગ, પ્રાણાયામ, detoxification, seasonal routines (rutucharya), અને mental peace—આ બધું સ્ત્રી આરોગ્ય માટે આવશ્યક છે. આયુર્વેદે prevention, cure, and long-term health—બધું જ balance કર્યું છે.

સંવાદના અંતે

આ પોડકાસ્ટથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આયુર્વેદમાં સ્ત્રી આરોગ્ય માટે એક સંપૂર્ણ, વૈજ્ઞાનિક અને સંવેદનશીલ દૃષ્ટિકોણ છે. Dr. લિમેશ ખત્રીના અનુભવ અને જ્ઞાન પરથી, PCOD/PCOS, periods, menopause, pregnancy, arthritis, diabetes, endometriosis—દરેક સમસ્યામાં આયુર્વેદિક ઉપચાર, પંચકર્મ, યોગ્ય આહાર, યોગ અને જીવનશૈલીનું મહત્વ છે. દરેક સ્ત્રી, પરિવાર અને સમાજે આયુર્વેદના સિદ્ધાંતોને જીવનમાં ઉતારવું જોઈએ, જેથી આરોગ્ય, આનંદ અને સંતુલન પ્રાપ્ત કરી શકાય.