કર્ણ – મહાભારતના યુદ્ધનું કારણ કે પછી યુદ્ધનો ભોગ?

ભારતીય સંસ્કૃતિના બે મહાન ગ્રંથોમાંથી એક, મહાભારત, માત્ર એક કથા નથી, પણ જીવનના દરેક પાસા, માનવ સ્વભાવ, સમાજ, ધર્મ અને અધર્મના સંઘર્ષનું જીવંત દસ્તાવેજ છે. મહાભારતના દરેક પાત્રમાં એક અનોખી ઊંડી વાત છુપાયેલી છે. એમાં પણ કર્ણનું પાત્ર સૌથી વધુ ચર્ચાસ્પદ, સંવેદનશીલ અને વિવાદાસ્પદ ગણાય છે. દિપાલી દીદીના પોડકાસ્ટમાં કર્ણના જીવન, તેના નિર્ણયો, અને મહાભારત યુદ્ધના મૂળ કારણો પર ઊંડો અને તર્કસંગત પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. દિપાલી દીદી ખૂબ જ ખ્યાતનામ કથાકાર છે. તેમની સાથે થયેલા આ સુંદર સંવાદમાં તેઓ મહાભારતના મૂળ તત્વ સાથે આપણે સૌને અવગત કરાવે છે. મહાભારતના વિવિધ પાત્રો વિશે તેઓ આ સંવાદમાં ખૂબ જ રસપ્રદ અને સચોટ માહિતી પૂરી પાડે છે. અહીં આ બ્લોગ થકી આપણે મહાભારતના એક અત્યંત મહત્વના પાત્ર એવા કર્ણ વિશે વાત કરીશું. 

કર્ણ એ મહાભારતનું એક એવું પાત્ર છે કે જેના ઉપર અનેક કથાઓ આપણે સૌએ સાંભળી હશે, અનેક વાયકાઓ, અનેક કવિતાઓ ને ઘણું બધું. સાહિત્યમાં કર્ણ વિશે ખૂબ લખાયું છે. આમ કર્ણ વિશે જયારે પણ આપણે સાંભળીએ ત્યારે તેની સાથે થયેલા અન્યાય વિશે, તેના પરિશ્રમ વિશે, તેની ઉત્તમ યુદ્ધકળા વિશે, તેની અને દુર્યોધનની મિત્રતા વિશે, તેના દાનવીર તરીકેના સ્વભાવ વિશે જ આપણે સાંભળીએ છીએ.પરંતુ એક એવો પણ વર્ગ છે જે કર્ણને કઈક જુદી દ્રષ્ટિએથી જુએ છે. અહીં દિપાલી દીદી વ્યાસરચિત મૂળભૂત મહાભારતને સંદર્ભમાં લઈને કર્ણ વિશે વાત કરે છે તે ખૂબ જ રસપ્રદ છે. અહીં તેઓ કર્ણને મહાભારતના યુદ્ધ થવા પાછળના મુખ્ય કારણોમાંથી એક ગણે છે પણ તેમ કેમ? ચાલો તે અહીં જાણીએ.

કર્ણ: જન્મથી જ સંઘર્ષ

કર્ણનું જીવન એ એક એવી ટ્રેજેડી છે, જેની શરૂઆત જ સંઘર્ષથી થાય છે. કુંતી, જે અત્યારે કુંવારી હતી, તેને ઋષિ દુર્વાસા પાસેથી મળેલા મંત્રના પ્રયોગથી સૂર્યદેવને આહ્વાન કર્યા અને કર્ણનો જન્મ થયો. Dipali Didi કહે છે કે, “કર્ણનો જન્મ એ માત્ર એક બાળકનો જન્મ નહોતો, પણ સમાજના ભેદભાવ, સ્ત્રીની મજબૂરી અને માનવ સંસ્કૃતિના સંઘર્ષોની શરૂઆત હતી.” કુંતી, સમાજના ડરથી, નવજાત કર્ણને નદીમાં વહાવી દે છે. રાધા અને અદિરસેન નામના સૂત દંપતીએ તેને ઉછેર્યા, અને તેથી કર્ણ ‘સૂતપુત્ર’ તરીકે ઓળખાયો.

જન્મથી જ કર્ણના જીવનમાં એક અપરિચિતપણું, એક હીનભાવના અને ઓળખ માટેની તરસ હતી. પોડકાસ્ટમાં દિપાલી દીદી ખાસ ઉલ્લેખ કરે છે કે,“કર્ણનું સમગ્ર જીવન એ પોતાની ઓળખ માટેની લડાઈ છે. સમાજે તેને ક્યારેય સ્વીકાર્યો નહીં, અને એ સ્વીકાર મેળવવા માટે કર્ણે જીવનભર સંઘર્ષ કર્યો.” કર્ણના જન્મ સમયે તેના શરીર પર કવચ અને કુંડળ હતા, જે તેને અજેય બનાવતા હતા. પણ આ દિવ્ય ભેટ પણ, અંતે, તેના માટે શ્રાપ બની.

શિક્ષણ અને અપમાન

કર્ણે બાળપણથી જ યોદ્ધા બનવાની ઇચ્છા પોષી. પણ સમાજના ભેદભાવને કારણે, દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્યે તેને શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર્યો નહીં. દિપાલી દીદી કહે છે, “કર્ણના જીવનમાં દરેક તબક્કે, સમાજે તેને ‘સૂતપુત્ર’ કહીને દૂર ધકેલ્યો. એના આત્મસન્માનને સતત ઠેસ પહોંચી.” કર્ણએ પછી પરશુરામને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા, પણ ત્યાં પણ જ્યારે પરશુરામને તેની વાસ્તવિક ઓળખ ખબર પડી, ત્યારે તેમણે કર્ણને શ્રાપ આપ્યો કે,‘જ્યારે તને સૌથી વધુ જરૂર પડશે, ત્યારે તું શસ્ત્રવિદ્યા ભૂલી જશે’

આપણે જો કર્ણના જીવનના આ તબક્કાને દિપાલી દીદીના દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ, તો સમજાય છે કે, કર્ણનું જીવન એ માત્ર બાહ્ય સંઘર્ષ નથી, પણ આંતરિક સંઘર્ષનું પણ પ્રતિબિંબ છે. સમાજમાં સ્થાન મેળવવા માટે, પોતાની ઓળખ માટે, અને આત્મસન્માન માટે કર્ણ સતત લડે છે.

દુર્યોધન સાથે મિત્રતા: યુદ્ધનું બીજ

કર્ણ અને દુર્યોધનની મિત્રતા મહાભારતના યુદ્ધનું મૂળ કારણ બની. જ્યારે દ્રોણાચાર્યના આશ્રમમાં કર્ણ અને અર્જુન વચ્ચે સ્પર્ધા થઈ, ત્યારે કર્ણને ‘સૂતપુત્ર’ કહીને અપમાનિત કરવામાં આવ્યો. દુર્યોધને કર્ણના આત્મસન્માનને ઓળખી, તેને અંગ દેશનો રાજા બનાવી દીધો. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં જણાવે છે, “કર્ણ અને દુર્યોધનની મિત્રતા માત્ર વ્યક્તિગત નહીં, પણ રાજકીય અને સામાજિક છે. દુર્યોધનના માટે કર્ણ એક શક્તિ છે, અને કર્ણના માટે દુર્યોધન એ સ્વીકાર અને માન આપનાર મિત્ર છે.”

આ મિત્રતાએ મહાભારતના યુદ્ધને અનિવાર્ય બનાવી દીધું. કર્ણ દુર્યોધન માટે જીવનભર વફાદાર રહ્યો, અને દુર્યોધનના દરેક સારા-ખરાબ નિર્ણયો પાછળ કર્ણનું મૌન સમર્થન હતું. દિપાલી દીદી કહે છે, “જો કર્ણ દુર્યોધનને ના પાડતો, તો કદાચ મહાભારત યુદ્ધ ટળી શકત.”

દાનવીર કર્ણ: મહાનતા કે મૂર્ખતા?

કર્ણની સૌથી મોટી ઓળખ એ છે – દાનવીરતા. તેણે જીવનભર દાનમાં અગ્રેસર રહીને પોતાનું નામ ‘દાનવીર’ કર્ણ તરીકે નામાંકિત કર્યું. ખાસ કરીને, જ્યારે ઈન્દ્રદેવે બ્રાહ્મણના વેશમાં આવીને કર્ણ પાસેથી કવચ અને કુંડળની ભિક્ષા માંગી, ત્યારે કર્ણએ એક ક્ષણ પણ વિચાર કર્યા વિના આપી દીધા. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં કહે છે, “કર્ણનું દાન એ માત્ર ઉદારતા નહીં, પણ ક્યારેક આત્મઘાતી નિર્ણય પણ છે. દરેક દાન યોગ્ય સમયે અને યોગ્ય વ્યક્તિને આપવું જોઈએ.”

કવચ અને કુંડળ ગુમાવવાથી કર્ણ યુદ્ધમાં નબળો પડી ગયો. છતાં, કર્ણએ મૃત્યુ સમયે પણ દાન આપવાનું છોડ્યું નહીં. મૃત્યુ પામતા પામતા પણ તેણે સોનાના દાંત ખોદી કાઢીને દાનમાંઆપ્યા. દિપાલી દીદી કહે છે,“કર્ણનું દાન એ તેની આત્મસંતોષ માટેનું સાધન બની ગયું હતું. એણે પોતાની ઓળખ અને માન્યતા માટે દાનને સાધન બનાવ્યું.”

દ્રૌપદી સ્વયંવર અને અપમાન

દ્રૌપદીના સ્વયંવરમાં, કર્ણએ પણ ભાગ લેવા ઈચ્છા વ્યક્ત કરી, પણ દ્રૌપદીએ તેને ‘સૂતપુત્ર’ કહીને અસ્વીકાર્યો. આ ઘટનાએ કર્ણના મનમાં પાંડવો, ખાસ કરીને અર્જુન પ્રત્યે દ્વેષ અને સ્પર્ધાની ભાવના જગાડી. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં કહે છે, “કર્ણના જીવનમાં દ્રૌપદીનું અપમાન એ turning point છે. એ પછી કર્ણએ ક્યારેય પાંડવોને માફ કર્યા નહીં”

આ ઘટના કર્ણના જીવનમાં એક મોટું વળાંક છે. એના મનમાં જે હીનભાવના અને ગુસ્સો હતો, એ હવે અર્જુન અને પાંડવો સામે સ્પર્ધામાં અને યુદ્ધમાં બહાર પડ્યો.

દ્રૌપદીનું ચીરહરણ: કર્ણની ભૂલ

મહાભારતના સૌથી દુઃખદ પ્રસંગોમાંથી એક, એટલે દ્રૌપદીનું ચીરહરણ. જ્યારે દુર્યોધન અને દુશાસન દ્રૌપદીનું અપમાન કરતા હતા, ત્યારે કર્ણએ પણ દ્રૌપદીનું અપમાન કર્યું અને તેને ‘વેશ્યા’ કહીને બોલાવ્યો. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં જણાવે છે,“કર્ણનું આ વર્તન તેની અંદરની હીનભાવના અને ગુસ્સાનો પરિચય છે. એણે પોતે જીવનભર અપમાન સહન કર્યું, છતાં એણે દ્રૌપદીના અપમાનમાં ભાગ લીધો.”

આ ઘટનાએ પાંડવોના મનમાં કર્ણ પ્રત્યે અતિશય દ્વેષ અને ક્રોધ જગાવ્યો. એ પછી પાંડવો માટે કર્ણ માત્ર દુશ્મન નહીં, પણ એક વ્યક્તિગત શત્રુ બની ગયો.

કર્ણ અને અર્જુન: જીવનભરની સ્પર્ધા

કર્ણ અને અર્જુન વચ્ચેની સ્પર્ધા મહાભારતનું મુખ્ય કેન્દ્રબિંદુ છે. બંને મહાન યોદ્ધા, પણ બંનેના જીવનના ઉદ્દેશ અને માર્ગ અલગ. અર્જુન માટે યુદ્ધ ધર્મ અને ન્યાય માટે છે, જ્યારે કર્ણ માટે એ પોતાની ઓળખ અને આત્મસન્માન માટે છે. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં કહે છે, “કર્ણ અને અર્જુન વચ્ચેનું યુદ્ધ એ માત્ર બાહ્ય યુદ્ધ નથી, એ આંતરિક સંઘર્ષ છે – ઓળખ, સ્વીકાર અને ધર્મનું.”

કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં, કર્ણએ અર્જુન સામે અનેક વાર પડકાર આપ્યો. પણ અંતે, કૃષ્ણની યુક્તિઓ અને કર્ણના કવચ-કુંડળ વગર હોવાના કારણે, અર્જુન વિજયી થયો. કર્ણનું અંતિમ યુદ્ધ એ મહાભારતનું સૌથી રોમાંચક અને ભાવનાત્મક યુદ્ધ છે.

કર્ણનું અંતિમ સંઘર્ષ અને મૃત્યુ

કુરુક્ષેત્ર યુદ્ધના અંતિમ દિવસોમાં, કર્ણએ પોતાની સમગ્ર શક્તિથી યુદ્ધ કર્યું. કર્ણના મૃત્યુ વખતે, તેની રથની ચકકી જમીનમાં ફસાઈ ગઈ હતી. એ સમયે, કૃષ્ણે અર્જુનને કર્ણ પર હુમલો કરવા કહ્યું, કારણ કે કર્ણએ પણ દ્રૌપદી ચીરહરણ વખતે ધર્મની અવગણના કરી હતી. કર્ણએ અંતિમ ક્ષણે પોતાની માતા કુંતીને માફ કરી દીધા અને પોતાના જીવનના તમામ દોષોનો સ્વીકાર કર્યો.

કર્ણનું પાત્ર માત્ર વિલન કે પાંડવોનો વિરોધી નથી. એ માનવ સ્વભાવના અનેક પાસાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે – અપમાન, દયા, દાન, પ્રતિસ્પર્ધા, મિત્રતા અને વફાદારી. દિપાલી દીદી કહે છે, “કર્ણનું જીવન એ શીખવે છે કે, જીવનમાં પરિસ્થિતિઓ અને સંજોગો આપણને ક્યારેક એવા નિર્ણય લેવા મજબૂર કરે છે, જે આપણું જીવન અને ઈતિહાસ બંને બદલી શકે છે.”

કર્ણ: યુદ્ધનું મુખ્ય કારણ

પરંપરાગત રીતે, મહાભારત યુદ્ધના મુખ્ય કારણો તરીકે કૌરવોની મહત્વકાંક્ષા, ધૃતરાષ્ટ્રનો પુત્રમોહ, દુર્યોધનનો અહંકાર, દ્રૌપદીનું અપમાન અને શકુનિની કાવતરાઓને માનવામાં આવે છે. પણ દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં ખાસ ઉલ્લેખ કરે છે કે, “કર્ણના નિર્ણયોએ, ખાસ કરીને દુર્યોધનને સમર્થન આપવાનો, યુદ્ધના સંજોગોને વધુ ગંભીર બનાવ્યા. કર્ણના યોદ્ધા તરીકેના કૌશલ્ય અને તેની પ્રતિસ્પર્ધા પાંડવો સામે યુદ્ધને વધુ ઘાતક અને લાંબુ બનાવે છે.”

કર્ણનું જીવન આપણને અનેક મહત્વપૂર્ણ શિક્ષણ આપે છે. દિપાલી દીદી પોડકાસ્ટમાં કહે છે, “કર્ણની કથા આપણને શીખવે છે કે, ખોટી મિત્રતા, અહંકાર અને આત્મઘાતી દાન વ્યક્તિને અને સમાજને નાશ તરફ લઈ જાય છે. જીવનમાં સાચો ધર્મ અને સાચું મૂલ્ય ઓળખવું અત્યંત જરૂરી છે.” જીવનમાં સાચું સુખ અને માન્યતા બહારથી નહીં, પણ અંદરથી આવે છે. કર્ણએ બહારથી માન્યતા મેળવવા માટે જીવનભર સંઘર્ષ કર્યો, પણ અંતે તેને શાંતિ અને સ્વીકાર પોતાના અંતરમાં જ મળ્યો.

સંવાદનો સાર

કર્ણના જીવનમાંથી આપણે શીખી શકીએ છીએ કે, જીવનમાં સ્વીકાર માટે લડવું જરૂરી છે, પણ એ લડાઈમાં ધર્મ અને મૂલ્યોને ભૂલવું નહીં જોઈએ. કર્ણે પોતાના જીવનમાં ઘણી વખત મૂલ્યોને પછાડી મિત્રતાને પ્રાથમિકતા આપી, જેની કિંમત તેને પોતાના જીવનથી ચૂકવવી પડી.

પોડકાસ્ટમાં Dipali Didi ખાસ ઉલ્લેખ કરે છે કે, મહાભારત માત્ર કથા નથી, એ આપણા સમાજ, સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસનું જીવંત દસ્તાવેજ છે. કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં મળેલા અવશેષો, દ્વારકાનગરીના અવશેષો, અને લાક્ષાગૃહના અવશેષો—all these support the historicity of Mahabharat. Dipali Didi કહે છે, “મહાભારતની દરેક ઘટના, દરેક પાત્ર, આપણને જીવનના મૂલ્યો અને સંઘર્ષોની સાચી સમજ આપે છે.” આ રીતે મહાભારતનું દરેક પાત્ર વિશિષ્ટ છે, દરેકની પોતાની એક કથા છે જે અદ્ભુત છે, આ પાત્રો વિશેની સમજ દિપાલી દીદી આ સંવાદ થકી ખૂબ જ રસપ્રદ અને સચોટ રીતે આપે છે.